Bu araştırmada Derbent, Küçük Muhsine ve Başarakavak yöreleri halıları incelenerek gözlenebilen tüm özelliklerinin tablolara dökümü yapılmıştır.
Derbent ve Küçük Muhsine yörelerinde, bu yörede dokunan halılara rahatça ulaşılırken, Başarakavak yöresinde dokunan halılara ulaşma sorunu yaşanmıştır.
Tarihlendirmelerde halı sahihlerinin beyanı esas alınmıştır. Dökümü ve dağılımları yapılan halı özellikleri şunlardır; kullanıldıkları yerlere göre çeşitleri, halıların tarihlendirilmeleri, bugünkü durumları, boyutları, hav yükseklikleri ve saçak uzunlukları, kaliteleri, kullanılan iplikler, kullanılan boyalar, kullanılan renkler, seçilen konular ve görülen kompozisyon düzenlemeleridir.
Elde edilen verilere göre, bu yöre halıları kullanıldıkları yerlere göre; %32'sinin seccade, %16'smın taban halısı, heybe, sedir halısı, %12'sinin yastık, %4'ünün yolluk ve duvar halısı çeşitlerinin olduğu tespit edilmiştir.
İncelenen bu yöre halılarının ortalama yaşı 40 yıldır. İncelenen en yeni halı 6 yıllık, en eski halı ise 110 yıllıktır.
Bu halıların bugünkü durumlarına bakıldığında, oldukça önemli bölümü günümüze ilk hali gibi (%80'i) ulaşmıştır. Zaman aşımı ile az yıpranan halılara (%8) rastlanırken, kullanma ve koruma gibi nedenlerle bazılarının oldukça yıprandığı (%4) görülmüştür. %8 Oranında ise çok yıpranma nedeniyle onarılmış halılar tespit edilmiştir.
Bu halıların ortalama hav yükseklikleri l.lcm., alt saçak uzunlukları ortalama 22cm., üst saçak uzunlukları ortalama 16cm.'dir.
Bu yöre halılarının kaliteleri incelendiğinde ortalama lOcm.'deki ilmek sayısı 26, lOcm.'deki sıra sayısı 29 olarak tespit edilmiştir. Buna göre bu yöre halıları, Türkiye Standartları içinde "Orta Kaliteli" halılar kategorisinde değerlendirilebilir.
Bu yöre halılarında kullanılan ipliklerin tamamına yakını yündür. Yörelerin dağ köyleri olması, geçim kaynaklarının önemli bir ölçüde hayvancılık olması, malzeme seçiminde önemli bir etkendir. Oldukça az sayıda çözgü ipliklerinde pamuk ipliğine rastlanmıştır.
Bu yörelerin halılarında, çoğunlukla günümüzde kimyasal boyalarla renklendirilmiş iplikler kullanılmaktadır. İncelenen örnekler arasında özellikle çok eski tarihli halılarda doğal boyalarla renklendirilmiş ipliklerin kullanıldığı görülmüş, az sayıda doğal ve kimyasal boyaların birlikte kullanıldığı halı örnekleri de tespit edilmiştir.
İncelenen halı örneklerinin çok büyük bir bölümünün zemininde kırmızı renk kullanılmıştır. Bütün halılarda kırmızı renge raslanmıştır. Siyah, turuncu, beyaz, kahverengi, krem en çok kullanılan renklerdir. Bu yöre halılarında kullanılan 40 renk tonu belirlenebilmiştir. Bir rengin değişik ton ve nüansları, zıt renkler ve nötr renklerin birbirine yakın ve uyum içinde kullanılması, halılarda canlı ve parlak bir görüntü sergilemesi açısından dikkat çekicidir.
Araştırma kapsamına giren halılarda bezeme konuları geometrik, bitkisel, nesneli, figürlü ve yazılı olarak sıralanabilir. Çiçek motifleri geometrik formlar içinde sunulmuş, düz, verev, kırık ve zikzag dalların arasına yaprak motifleri yerleştirilmiştir. Çiçek ve yaprak motifleri çoğunlukla stilize edilerek kullanılmıştır. Karanfil çiçeği ve yaprağı bu halılarda en çok kullanılan motifler arasındadır. Yine bitkisel bezeme konuları içinde lale, kır çiçeği, yıldız çiçeği, papatya, gül yaprağı kullanılırken az da olsa ağaç, kozalak gibi motiflerin kullanıldığı elde edilen verilerden anlaşılmaktadır.
Geometrik bezemelerden üçgen, kare, eşkenar dörtgen, kırık, düz, verev ve zikzag çizgiler en çok rastlanan biçimler arasındadır. Beşgen, altıgen, sekizgen, çokgen gibi çeşitli geometrik formlara rastlanırken az sayıda S ve Z harfi biçimlerinin kullanıldığı görülmüştür. Nesneli bezemelerde ise yıldız ve çengel biçimleri yoğun olarak kullanılmıştır. Kandil, meşale, saksı, kalp, tarak, püskül, haç gibi çeşitli biçimler de bu halılarda görülmektedir.
En az tercih edilen bezemeler ise, figürlü ve yazılı bezemeler olduğu tespit edilmiştir.
Halılarda kullanılan motiflerin çoğunlukla stilize edilerek uygulandığı görülmüştür.
İncelenen halı örneklerinde farklı kompozisyon düzenlemeleri uygulanmıştır. lA (çeyrek) raport en çok rastlanan kompozisyon düzenlemesidir. Seccade örneklerinin tamamı mihraplıdır. Tam raport ve köşe göbekli kompozisyonlara da bu halılarda sıkça kullanılmıştır. Azda olsa XA (yarım) raport özelliği gösteren kompozisyon düzenlemelerinin de kullanıldığı elde edilen verilerden anlaşılmaktadır.
Bu yöre halılarında ince ve düzenli bir işçilik görülmemektedir. Göbek kayıklığı, yani ortadaki motiflerin tam ortada yer almaması, abraj hatası yani aynı renkte olması gereken ilmelerde net bir şekilde görülen renk ve ton farkları, dokuyucunun farklı iplik kullanması ve boyama esnasında ipliğin homojen boyanmaması desen bozukluğu yani desenin dokuyucu tarafından halıya yanlış aktarılması, kırkım hatası; havların eşit uzunlukta kesilmemesi gibi hatalar görülmüştür (Aytaç 1997:27).
Halıların tamamı "Gördes" yani kapalı düğüm tekniği uygulanarak dokunmuştur. îlme sıralarının arasında iki veya üç sıra aynı kalınlıkta atkı ipliği geçirilmiştir.
Eski halılarda halı hatalarına daha az rastlanırken yeni halılarda daha çok hata göze çarpmaktadır.
Bilindiği gibi, Milattan önceki yıllardan günümüze ulaşan Türk Halı Sanatı Geleneksel Türk El Sanatları içinde özel bir yere sahiptir.
Desen, renk, teknik, malzeme gibi halıyı oluşturan tüm özellikler yörelere göre farklılık göstermekte ve halı dokuma sanatında şaşırtıcı bir zenginlik sergilemektedir.
Anadolu'da halı dokuyucuları desen eğitimi almamış ve çizim yapmadan doğada gördüğü objeleri içinden geldiği gibi halı yüzeyinde kullanmışlardır. Bu desenlerin her biri farklı anlamlarla yüklüdür.
Renkler doğadan seçilmiş yine bu renkleri elde etmek için doğal malzemeler kullanılmış, sonsuz ve sınırsız bir renk zenginliğine ulaşılmıştır.
Teknik, nesilden nesile aktarılarak küçük yaştan itibaren pratiklerle geliştirilen bir düzen ve uyum içinde uygulanmış, olağanüstü başarılı ürünler meydana getirilmiştir.
Malzemede çoğunlukla yün kullanılmış, dokuyucular hayvanlarından elde ettikleri yünleri kendileri elyaf haline dönüştürmüşlerdir.
